معتزلهاين مذهب در اوايل قرن دوم هجرى توسط واصل بن عطا (۸۰- ۱۳۱) پديد آمد، در آن زمان مسئله مرتكبان گناه و حکم دنيوى و اخروى آنان مورد بحث جدى قرار داشت. خوارج آنان را کافر و مشرک دانسته و معتقد بودند اگر بدون توبه از دنيا بروند محكوم به عذاب ابدى خواهند بود، اما اكثريت امت آنان را مؤمن فاسق مى‌دانستند، و حسن بصری آنها را منافق مى‌دانست. در چنين شرايطى، و اصل بن عطا كه از شاگردان حسن بصرى بود، راى جديدى را ابراز نموده، گفت: ایمان اسم مدح بوده و عبارت است از مجموعه‌اى از خصال و صفات پسنديده، و مرتكبان کبایر فاقد برخى از آن صفاتند، فسق نيز اسم ذم است، لذا فاسقان را نمى‌توان مؤمن ناميد. و از طرفى، چون به توحید اقرار داشته و برخى از صفات حميده را نيز دارا هستند، نمى‌توان آنان را مشرك و كافر ناميد. و در نتيجه بايد گفت: فسق حد وسط ميان ايمان و كفر بوده و مرتكبان كباير نه مؤمنند و نه كافر، ولى از آنجا كه در قیامت، انسانها دو گروه بيش نيستند، گروهى اهل بهشت و گروهى اهل دوزخ، «فريق فى الجنة و فريق فى السعير» و بهشت نيز جايگاه مؤمنان و صالحان است. بنابر اين اگر فاسقان بدون توبه از دنيا بروند اهل دوزخ و مخلد در آنند، اين نظريه به عنوان «منزلة بین المنزلتین» شهرت يافت. [۲]
امالى،سيد مرتضى، ج ۱، ص ۱۱۵.
[۳]
شرح الاصول الخمسة، قاضى عبد الجبار، ص ۱۳۸- ۱۳۹ .
[۴]
الفرق بين الفرق ،عبد القاهر بغدادى، ص ۱۱۸ .
[۵]
الملل و النحل، شهرستانى، ج ۱، ص ۴۸.
۱ - وجه تسميه معتزلهدرباره وجه تسميه آنان به معتزله گفته شده است: چون واصل بن عطا و پيروان او پس از ابراز اين نظريه، از مجلس درس حسن بصرى كناره گرفتند، به اين نام شهرت يافتند. در اين باره وجوه ديگرى نيز گفته شده است كه يادآورى آن در اينجا فايده چندانى ندارد [۶]
ملل و نحل، جعفر سبحانى، ج ۳، ص ۱۵۵- ۱۶۳.
۲ - سیر تحول تاریخی معتزلهمذهب معتزله در طول حيات خود تحولاتى را پشت‌سر گذاشته است . ۲.۱ - عصر امويانزمامداران اموى، غالبا از عقيده جبر طرفدارى مى‌كردند و با طرفداران آزادى اراده مخالفت و درگيرى داشتند. بدين جهت پيشگامان قدریه را به قتل رساندند، و از آنجا كه معتزله نيز در مسئله آزادى اراده، طرفدار نظريه قدريه بودند، بايد گفت: آنان در اين زمان از شرايط مناسبى براى نشر عقايد خود برخوردار نبودند. و براى آنكه به سرنوشت اسلاف قدرى خود گرفتار نشوند، روش ملايمت را برگزيدند. ولى پس از مرگ هشام بن عبدالملک، حکومت اموی ثبات و اقتدار سياسى خود را از دست داد و به بى‌ثباتى و تزلزل گراييد. در دوران آخرين زمامدار، مروان حمار (۱۲۷- ۱۳۲) دامنه شورش و اعتراض عليه امویان گسترش يافت و سرانجام حكومت‌بنى اميه به دست عباسیان سقوط كرد [۷]
تاريخ الخلفاء، سيوطى، ص ۲۵۰- ۲۵۵.
در نتيجه شرايط ياد شده، در آخرين فصل تاريخ حكومت امويان، متفكران اسلامى زمينه مناسب را براى فعاليت‌هاى فكرى و فرهنگى فراهم كردند. متكلمان معتزلى نيز به طور كامل از آن بهره گرفته و به نشر افكار و عقايد خود را در نقاط مختلف سرزمين اسلامى پرداختند. رهبرى كلام معتزله را در اين دوره، پايه گذار آن، يعنى واصل بن عطا بر عهده داشت، وى در سال ۱۳۱ هجرى درگذشت. و پس از او تا سال ۱۴۳ عمرو بن عبید، كلام معتزله را رهبرى كرد.۲.۲ - عصر عباسيانكلام معتزله در عهد عباسيان چهار دوره متمايز را پشت‌سر گذاشت: ۱- دوره قبل از مامون (۱۳۲- ۱۹۸). ۲- دوره مامون تا واثق (۱۹۸- ۲۳۲). ۳- عهد متوکل و پس از آن (۲۳۲- ۳۰۰). ۴- پس از ظهور اشعری. ۲.۳ - دوره قبل از ماموندر اوائل دوره نخست (عصر سفاح و منصور) رابطه معتزله با دستگاه حاكم، نه كاملا قهرآميز بود و نه مورد حمايت عباسيان. در اين ايام معتزله به مقتضاى اصل امر به معروف و نهی از منکر، گاهى مظالم هيئت‌حاكم را به آنان گوشزد مى‌كردند، ولى از شورش و قيام خوددارى مى‌نمودند، لذا از خشم عباسيان در امان ماندند. در زمان مهدی عباسی (۱۶۹- ۱۵۹) متكلمان معتزلى از شرايط خوبى برخوردار بودند، زيرا افزايش زنادقه و فعاليت‌هاى الحادى آنان، مهدى را به مبارزه با آنان بر انگيخت و او از متكلمان خواست تا به مقابله با زنادقه قيام كنند [۸]
تاريخ تمدن اسلام، جرجى زيدان، ج ۳، ص ۵۵۵.
ولى در اواخر اين دوره (عصر هارون الرشید) با آنان مخالفت‌شد، و هارون از مناظرات كلامى- كه مورد علاقه شديد معتزله بود- ممانعت كرد، و حتى متكلمان زندانى شدند [۹]
طبقات المعتزله، ص ۵۶.
در اين عصر ترجمه كتب فلسفی به عربى آغاز گرديد و متكلمان معتزلى توانستند به تدريج‌با آراى فلسفى آشنا گردند، چنانكه علی بن محمد خراسانی گفته است: منصور اولين خليفه‌اى است كه كتابهاى سریانی، اعجمی و يونانى براى او ترجمه شد [۱۰]
تاريخ الخلفاء، ص ۳۸۸..
۲.۴ - دوره مامون تا واثقدوره دوم، دوران اوج عزت و اقتدار معتزله است، زيرا در اين دوره از حمايت كامل زمامداران عباسى برخوردار بودند و آراء و عقايد آنان به صورت عقايد رسمى دينى پذيرفته شد و آنان با آزادى كامل به نشر عقايد خود پرداختند و با توجه به عقيده خاص آنان درباره امر به معروف و نهى از منكر، با مخالفان خود (اهل حدیث و حنابله)به شدت برخورد مى‌كردند ۲.۵ - دوره متوکل و پس از آنبا مرگ واثق (متوفاى ۲۳۲) و به قدرت رسيدن متوكل (۲۳۲- ۲۴۷) ، ستاره اقبال و اقتدار معتزله افول كرد، زيرا وى روشى كاملا متضاد با سه خليفه پيش از خود )مامون، معتصم، واثق) در پيش گرفت، بحثهاى كلامى را ممنوع كرد، از مخالفان معتزله (اهل حديث و حنابله) ، و نظریه قدم قرآن به شدت حمايت كرد. مخالفت متوكل با افكار و عقايد معتزله- و در حقيقت‌با عقل گرایی- سنت‌سيئه‌اى بود كه حكماى عباسى بعد از وى نيز از آن پيروى كردند. اين امر باعث‌شد كه ظاهرگرایان با تكيه بر قدرت سياسى، از رشد و گسترش عقل گرايى جلوگيرى كردند و در اين راه از حوادث تلخ دوران محنت نيز سود جستند و افكار عمومى را عليه معتزله شوراندند. مخالفت آنان مبتنى بر استدلال عقلی و منطقى نبود. لذا در انظار صاحب خردان مقبوليت چندانى نيافت. بنابر اين پس از متوكل، تا پايان قرن سوم، اقتدار معتزله درهم شكست و مخالفان آنان مورد حمايت‌حكام عباسى بودند. اهل حديث و ظاهرگرايان، روش مجادله و كلام را بدعت دانسته و در مخالفت‌با عقايد معتزله از استدلال عقلى استفاده نمى‌كردند و يگانه حربه آنان استناد به ظواهر و تكفير مخالفان بود، لذا متكلمان معتزله توانستند در فرصتهايى كه به دست مى‌آورند با استفاده از جدل و استدلال عقلى از خود دفاع كنند. ۲.۶ - معتزله، پس از قرن سومدر آستانه قرن چهارم هجرى، ابو الحسن اشعری- كه از شاگردان ابو علی جبایی (متوفاى ۳۰۳) معتزلى بود و با روش مجادله و كلام آشنايى كافى داشت- به دنبال مناظره‌اى كه ميان او و استادش رخ داد و پاسخهاى استاد را قانع كننده ندانست، از مکتب معتزله كناره گرفت. او در يك روز جمعه، در مسجد جامع بصره، كناره‌گيرى خود را از آراء و عقايد معتزله درباره خلق قرآن، رؤیت‌خدا و خلق افعال اعلان كرد. [۱۱]
فهرست ابن نديم، مقاله پنجم، فن سوم، ص ۲۵۷.
۳ - روش فكرى معتزلهمعتزله در بحثهاى كلامى و نيز تفسير آيات قرآن،از عقل و تفكر عقلانى استفاده مى‌كردند،و هرگاه نتايج استدلالهاى عقلى آنان با ظواهر دینی مخالفت داشت،دست به تأویل ظواهر زده و بدين وسيله ميان عقل و دين ايجاد هماهنگى مى‌كردند.فیلسوفان اسلامی نيز از همين روش پيروى مى‌كنند،كه معتزله غالبا از تفکر جدلی بهره مى‌گرفتند،ولى فيلسوفان اسلامى از تفکر برهانی. محقق لاهیجی نيز در تعريف روش معتزله گفته است: «اين جماعت،ترتيب رأى عقلى نموده،آيات و احاديثى كه مضمونش به حسب ظاهر موافق آرا و عقول ايشان نبودند،به تأويل آن بر نهج قوانين عقلى مبادرت مى‌كردند» [۱۲]
گوهر مراد،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،ص .۴۶
۴ - اصول مذهب معتزلهمذهب معتزله بر پايه پنج اصل استوار است كه هر كس به آنها اعتقاد داشته باشد معتزلى خوانده مى‌شود. قاضی عبد الجبار معتزلی (متوفاى ۴۱۵ ه) كتابى را بر اساس همين اصول پنجگانه تدوين كرده است كه «شرح الاصول الخمسة» نام دارد. از اصول ياد شده، آنچه جزو مسايل ايمانى و اعتقادى است، اصل توحيد و عدل است و سه اصل ديگر در واقع معرف مذهب معتزله است [۱۳]
آشنايى با علوم اسلامى، ج ۲، ص ۲۵ ـ .۲۴
۱ـ اصل توحيد ۲ ـ اصل عدل ۳ ـ وعد و وعید: يكى از مصاديق قاعده لطف، وجوب وعد و وعيد است.وفاى به وعده نيز عقلا و نقلا واجب است .جهات ياد شده مورد قبول همه طرفداران قاعده حسن و قبح عقلی است، ولى درباره وفاى به وعيد دو نظريه است: اكثريت معتزله وفاى به وعيد را نيز واجب مى‌دانند و آنان به «وعيديه» معروفند، و ديگران كه قائل به وجوب آن نيستند، به «تفضيليه» مشهورند. بنابر اين، از نظر «وعيديه» گنهكارانى كه بدون توبه از دنيا بروند، قطعا عذاب خواهند شد، و اين نظريه با نظريه «مرجئه» در تضاد كامل است، زيرا آنان به طور قطع به شمول عفو الهى نسبت به گنهكاران حکم كرده‌اند. ۴ ـ المنزلة بين المنزلتين: همان گونه كه در آغاز بحث بيان گرديد، اين اصل مربوط به مرتكبان كباير است و نظريه «المنزلة بين المنزلتين» اولين نظريه جديدى بود كه معتزله آن را مطرح كردند و به واسطه آن به معتزله ناميده شدند. ۵ ـ امر به معروف و نهى از منكر: در اينكه امر به معروف و نهى از منكر از ضروریات دین اسلام است، اختلافى نيست.اختلاف نظر درباره نحوه وجوب و شرايط و مراتب آن است، معتزله در اجراى اين فريضه دينى، اهتمام بسيار داشتند و به ويژه با زندقه و الحاد، شديدا مبارزه مى‌كردند، فريضه امر به معروف و نهى از منكر، در مذهب امامیه نيز جايگاه بلندى دارد كه در كتب حدیث، کلام، تفسیر و فقه شيعه درباره آن بحثهاى گسترده‌اى انجام شده است. [۱۶]
، تحرير الوسيلة، ج ۲، كشف المراد .
۵ - دیدگاه امام خمینیدیدگاه امام خمینی دربارۀ مذهب معتزله: امام خمینی در آثار خود در ضمن بحث‌های مهم کلامی به مناسبت‌هایی به تبیین علل و دلایل مبانی اهل تفویض و معتزله پرداخته و برخی مسائل و مبانی آنها را بررسی و نقد کرده است. از جمله: ۱- صفات الهی: امام خمینی معتقد است معتزله در مورد صفات الهی جانب تفریط را در پیش گرفته، صفات ایجابی را از ذات خدا سلب و ذات الهی را نائب مناسب صفات می‌دانند. ایشان این نظر را باطل می‌دانند. ۲- علم الهی: معتزله معتقدند که علم حق تعالی پیش از تحقق موجودات به ثابتات ازلیه تعلق می‌گیرد که نه موجودند و نه معدوم. ایشان این گفته را با توجه به ترادف وجود با ثبوت و ثابت با موجود، باطل می‌داند و معتقد است غیر از وجود چیزی محقق نیست و حقیقت علم، امری وجودی است که همان حضور معلوم نزد عالم است و همه حقایق نزد حق تعالی موجود و حاضرند. امام خمینی معتقد است معتزله علم خداوند به اشیاء را هم مغایر ذات و هم منفصل از ذات می‌دانند و برای اینکه علم پیشین خداوند به اشیاء را موجه جلوه دهند، مدعی هستند که ماهیات اشیاء قبل از تحقق خود اشیاء ثبوت عینی و خارجی داشتند. [۱۸]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۱۵۴-۱۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
۳- اختیار انسان: معتزله بر این عقیده هستند که حق تعالی انسان را آفریده و کارها و افعال را به او واگذار کرده است و انسان در این امر، مستقل عمل می‌کند. ایشان این نظریه را باطل می‌داند و معتقد است کسی که خود را در فعلش مستقل بداند، باید خود را در ذاتش نیز مستقل بداند و چنین اعتقادی شرک به خداست. و استقلال در ایجاد مستلزم استقلال در وجود است، زیرا ایجاد، فرع وجود است و نمی‌تواند از آن برتر و اشرف باشد، بنابراین تفویض و واگذاری عمل به انسان به معنای استقلال در فاعلیت، مستلزم این است که موجود مادی یا مجرد، در وجود مستقل از غیر باشد و این مستلزم انقلاب ممکن به واجب است در حالی‌که وجود ممکن دائماً در وجود خود به غیر محتاج است. [۲۱]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۸، ص۴۹۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۶ - برای مطالعه بیشتربرای مطالعه بیشتر درباره عقاید معتزله به مقالات زیر رجوع کنید: • عقاید معتزله (اعجاز قرآن) • عقاید معتزله (امامت) • عقاید معتزله (امر به معروف و نهی از منکر) • عقاید معتزله (ایمان و کفر) • عقاید معتزله (بهشت و جهنم) • عقاید معتزله (تفویض) • عقاید معتزله (توحید) • عقاید معتزله (حدوث کلام الله) • عقاید معتزله (حسن و قبح) • عقاید معتزله (حوض کوثر) • عقاید معتزله (عدل) • عقاید معتزله (عذاب قبر) • عقاید معتزله (قضا و قدر) • عقاید معتزله (نبوت) • عقاید معتزله (نفی رؤیت) • عقاید معتزله (وعد و وعید) ۷ - پانویس
۸ - منبع• فرق و مذاهب کلامی ، علی ربانی گلپایگانی • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی رده‌های این صفحه : دیدگاه های کلامی امام خمینی
|